Badanie wariografem to temat budzący wiele emocji i kontrowersji, szczególnie w kontekście procesów sądowych. Urządzenie potocznie nazywane „wykrywaczem kłamstw” jest otoczone wieloma mitami, a jego zastosowanie w postępowaniach prawnych budzi pytania zarówno natury prawnej, jak i etycznej. W niniejszym artykule przyjrzymy się, czym faktycznie jest wariograf, jakie ma zastosowanie w polskim systemie prawnym oraz jakie są jego ograniczenia.
Czym jest wariograf i jak działa?
Wariograf (poligraf) to urządzenie służące do rejestracji określonych parametrów fizjologicznych organizmu, takich jak:
- ciśnienie krwi
- tętno
- oddech
- przewodnictwo elektryczne skóry (reakcja elektrodermalna)
Wariograf nie wykrywa kłamstwa bezpośrednio, lecz rejestruje reakcje fizjologiczne organizmu, które mogą towarzyszyć stresowi związanemu z mówieniem nieprawdy.
Badanie polega na zadawaniu osobie badanej serii pytań, podczas gdy urządzenie monitoruje reakcje organizmu. Teoria stojąca za tą metodą zakłada, że kłamstwo wywołuje stres, który z kolei powoduje mierzalne zmiany w funkcjonowaniu organizmu. Ekspert analizujący wyniki badania poszukuje charakterystycznych wzorców reakcji, które mogą wskazywać na nieszczerość odpowiedzi. Interpretacja tych wzorców wymaga specjalistycznej wiedzy i doświadczenia, ponieważ reakcje fizjologiczne mogą być spowodowane różnymi czynnikami, nie tylko kłamstwem.
Status prawny badania wariografem w Polsce
W polskim systemie prawnym badanie wariografem ma ściśle określone, ograniczone zastosowanie i status. Kluczowe jest zrozumienie, że wyniki badania wariograficznego nigdy nie stanowią samodzielnego dowodu rozstrzygającego o winie lub niewinności. Najważniejsze regulacje obejmują:
1. W postępowaniu karnym – zgodnie z art. 192a § 2 Kodeksu postępowania karnego, badanie wariografem może być stosowane za zgodą osoby badanej w celu zawężenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów.
2. W postępowaniu cywilnym – nie istnieją przepisy bezpośrednio regulujące stosowanie wariografu, co sprawia, że jego wykorzystanie jest problematyczne i zależy od decyzji sądu w konkretnej sprawie.
Sądy zwykle traktują wyniki badania wariografem jako dowód pomocniczy, który może jedynie uzupełniać inne, bardziej bezpośrednie materiały dowodowe. Warto podkreślić, że odmowa poddania się badaniu nie może być interpretowana na niekorzyść osoby, która odmówiła.
Wiarygodność badania wariografem
Dokładność badania wariografem jest przedmiotem licznych dyskusji w środowisku naukowym i prawniczym. Według różnych badań, skuteczność wariografu waha się w przedziale 65-95%, co oznacza, że:
– Istnieje ryzyko zarówno wyników fałszywie pozytywnych (osoba mówiąca prawdę zostaje błędnie uznana za kłamiącą)
– Jak i fałszywie negatywnych (osoba kłamiąca zostaje błędnie uznana za mówiącą prawdę)
Na wiarygodność badania wpływa wiele czynników, które mogą znacząco zniekształcić wyniki, w tym:
– Kwalifikacje i doświadczenie osoby przeprowadzającej badanie
– Stan psychofizyczny osoby badanej (zmęczenie, stres, lęk)
– Rodzaj zadawanych pytań i sposób ich formułowania
– Warunki, w których przeprowadzane jest badanie
– Indywidualne różnice w reakcjach fizjologicznych na stres
– Techniki stosowane przez osobę badaną w celu kontrolowania swoich reakcji
Przeciwwskazania do badania wariografem
Nie każda osoba może zostać poddana badaniu wariografem. Istnieją określone przeciwwskazania medyczne i psychologiczne:
- Choroby układu krążenia (nadciśnienie, arytmia, choroba wieńcowa)
- Choroby psychiczne i zaburzenia osobowości
- Przyjmowanie niektórych leków (np. psychotropowych, beta-blokerów)
- Ciąża
- Stan silnego stresu lub wyczerpania fizycznego
- Uzależnienie od substancji psychoaktywnych
- Znaczne upośledzenie funkcji poznawczych
Osoba kwalifikująca do badania powinna dokładnie ocenić, czy u badanego nie występują przeciwwskazania, które mogłyby wpłynąć na wiarygodność wyników lub zagrozić jego zdrowiu.
Procedura badania wariografem w procesie sądowym
Badanie wariografem w kontekście procesu sądowego to złożona procedura, która składa się z kilku etapów:
1. Wniosek o przeprowadzenie badania – może być złożony przez stronę postępowania lub zarządzony przez sąd. Wniosek powinien zawierać uzasadnienie celowości przeprowadzenia takiego badania.
2. Zgoda osoby badanej – badanie może być przeprowadzone wyłącznie za dobrowolną zgodą osoby badanej. Zgoda powinna być świadoma i udzielona po otrzymaniu pełnej informacji o procedurze.
3. Wywiad przedtestowy – rozmowa z biegłym, która ma na celu ustalenie stanu zdrowia, omówienie procedury i przygotowanie pytań. Jest to również czas na wyjaśnienie wątpliwości i budowanie atmosfery zaufania.
4. Właściwe badanie – obejmuje zadawanie wcześniej ustalonych pytań przy jednoczesnym monitorowaniu reakcji fizjologicznych. Zwykle obejmuje kilka serii pytań o różnym charakterze (kontrolne, relewantne, neutralne).
5. Analiza wyników – przeprowadzana przez biegłego specjalistę, który porównuje reakcje na różne typy pytań i poszukuje charakterystycznych wzorców.
6. Sporządzenie opinii – biegły przygotowuje pisemną opinię, która może zostać włączona do materiału dowodowego. Opinia zawiera nie tylko wnioski, ale również opis metodologii i ograniczeń badania.
Koszt badania wariografem w celach procesowych waha się zazwyczaj od 1000 do 3000 złotych, w zależności od złożoności sprawy, doświadczenia biegłego i liczby zagadnień podlegających weryfikacji. Warto pamiętać, że wyższy koszt nie zawsze przekłada się na większą wiarygodność wyników – kluczowe są kwalifikacje i doświadczenie eksperta.
Ograniczenia i kontrowersje związane z badaniem wariografem
Wykorzystanie wariografu w procesach sądowych budzi szereg kontrowersji i napotyka na istotne ograniczenia, które należy uwzględnić przy ocenie jego przydatności:
1. Kwestie etyczne – badanie może być postrzegane jako naruszenie prawa do prywatności i autonomii jednostki. Niektórzy argumentują, że stanowi ono formę psychicznej presji, nawet jeśli jest formalnie dobrowolne.
2. Możliwość manipulacji wynikami – istnieją techniki, które mogą pomóc w oszukaniu wariografu, takie jak stosowanie środków uspokajających, techniki kontroli oddechu, wywoływanie bólu fizycznego podczas odpowiedzi na pytania kontrolne czy stosowanie technik dysocjacyjnych.
3. Subiektywna interpretacja – analiza wyników badania zawiera element subiektywnej oceny biegłego, co może prowadzić do różnic w interpretacji tych samych danych przez różnych ekspertów.
4. Wpływ czynników zewnętrznych – stres związany z samą sytuacją badania, obawa przed konsekwencjami lub lęk przed technologią mogą wpływać na reakcje fizjologiczne niezależnie od prawdomówności osoby badanej.
5. Różnice kulturowe i indywidualne – osoby z różnych kultur lub o różnych cechach osobowości mogą reagować odmiennie na sytuację badania, co utrudnia standaryzację interpretacji wyników.
Europejski Trybunał Praw Człowieka w kilku orzeczeniach wyraził wątpliwości co do wiarygodności badań wariograficznych i ich zgodności z prawem do rzetelnego procesu.
Praktyczne wskazówki dla stron postępowania
Jeśli jesteś stroną w postępowaniu, w którym rozważane jest badanie wariografem, warto pamiętać o kilku kluczowych kwestiach, które pomogą ci podjąć świadomą decyzję i chronić swoje prawa:
– Badanie jest zawsze dobrowolne i nie można wyciągać negatywnych wniosków z odmowy poddania się mu – to fundamentalna zasada potwierdzona w orzecznictwie
– Przed badaniem masz prawo do konsultacji z prawnikiem, który może doradzić ci w kwestii celowości badania w twojej konkretnej sytuacji
– Możesz i powinieneś żądać informacji o kwalifikacjach osoby przeprowadzającej badanie, w tym jej doświadczenia i certyfikatów
– Masz prawo znać dokładną procedurę i pytania, które zostaną zadane – pytania powinny być jasne, jednoznaczne i nie mogą być sugestywne
– Jeśli cierpisz na schorzenia stanowiące przeciwwskazanie do badania, powinieneś o tym poinformować przed rozpoczęciem procedury
– Wyniki badania wariografem nie są rozstrzygające i powinny być analizowane w kontekście innych dowodów – sąd ma obowiązek oceniać je krytycznie
Badanie wariografem, choć może stanowić cenne narzędzie w niektórych sprawach, nie jest „magicznym” rozwiązaniem, które jednoznacznie rozstrzyga o prawdomówności. Jego wyniki zawsze powinny być traktowane z ostrożnością i w powiązaniu z innymi dowodami zgromadzonymi w sprawie. Pamiętaj, że w polskim systemie prawnym obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd, co oznacza, że nawet „pozytywny” wynik badania wariografem nie przesądza o winie, podobnie jak wynik „negatywny” nie gwarantuje uniewinnienia.